Vertigo: Arzunun ve Hakikatin Üretimi Üzerine 

Kabul ediyoruz ki, Vertigo filminin  her sahnesi özenle planlanmış ve ayrıntılarla kaplıdır. Daha ilk sahnede bir şeyler söylemek isteyen kadının dudaklarında beliren Scottie (James Stewart) ve sonrasında korku bildiren gözlerde beliren Madeleine (Kim Novak) ifadesi bize konuşan ve gözlenen hakkında ipucu verebilir. Gözbebeği üzerinde beliren Hitchcock (yönetmen) yazısı da röntgenciliği simgeleyebilir ya da Madeleine sandığımız Judy’nin çiçekçiye ön kapıdan değil de arkadan, sessiz, bir o kadar çiçekçinin görkemli şekilde dizayn edilmiş olan arka kapısından girmesi sahneyi temsilen onun “oyuncu” olmasını simgeleyebilir. Bir örnek olarak da Judy’nin intiharı sırasında görünen rahibe, “kadının iffeti” yani, kendisini temize çıkarması olarak yorumlanabilir.

Bu ve benzeri çıkarımlar sinemanın ikonografi alanında ve klasik film okumalarında kendine yer edinebilirler. Fakat, bu yazıdaki öncelikli amacımız ne ikonografik çıkarımlarda bulunmak ne de filmin geçtiği dönemine ve topluma ait sosyal-psikolojik enstantaneleri yakalamak fakat iktidar, arzu ve özne kavramlarını bir arada değerlendirmek için onu bir anlamıyla araçsallaştırmaktır. Bunun için ilk olarak sosyolojik açıdan iktidar ilişkileri; psikolojik açıdan ise arzu kavramlarını göz önünde bulundurmamız gerekir. Fakat belirttiğimiz üzere amaç, mekân-zaman üstü olmayan sosyolojik ve psikolojik bir bağlama bağlı kalmaktan ziyade bu bağlamların ötesine geçerek fakat ve bu öğeleri de kapsayacak şekilde bir “özne” kavrayışına kadar gitmeyi deneyerek birtakım çıkarımlarda bulunmaya çalışmaktır.

İşini kaybetmesiyle, toplumsal işlevini, statüsünü ve konumunu kaybetmiş hisseden ve “erkekliği” zarar gören Scottie, bu durumu telafi etmek istemektedir ve bir “arayışta”dır. Eski yıllarda kısa süreli nişanlılık yaşadığı şimdiki arkadaşı Midge, olaydan sonraki günlerde Scottie’e destek olmaya çalışır. Ayrıca Midge karakteri, özgüvenli, “kendi” işini yapan (kadın iç çamaşırı) ve “narin kadın” profilinden uzaktır ve/hatta Scottie’e akıl hocalığı yapmaktadır. Öte yandan dedektifliği bırakmasına karşın Scottie’nin dikkatini, psikolojik problemler yaşayan ve “yardıma ihtiyaç duyan”; bir bedende çift kişiliğe sahip olduğu konusunda şüphe uyandıran (Carlotta Valdes- Madeleine) bir karakter çeker. Madeleine, Onur Alayı Sarayı’ müzesindeki Carlotta Valdes’in tablosunu izler, Podesta Baldocchi adlı çiçekçiden portredeki buketleri satın alır, mezarına gider ve onun kaldığı otel odasında zaman geçirir. Scottie, onu “gözetim ve denetim” altında tutarak “kurtulmasına” yardım edecektir. Henüz ilk başlarda onu bir kez Old Fort Point’te kendini denize attığı bir sırada intihar girişiminden kurtaracaktır. Bu olayla beraber gizli takip sona ermiş ve bu ikili tanışmışlardır.

Madeleine, korunmaya “muhtaç” ve hassas (intihara meyilli) bir dönemden geçmektedir. Fakat ona bu görünümü veren, başka bir değişle böyle düşünmemize yol açan, diğer bir erkek Gavin’dir. Gavin, eşi Medeleine yerine ona oldukça benzeyen birisini tutarak, Gavin’in Scottie’nin zihninde tasarladığı Medelenie gibi davranmasını isteyerek sonunda Scottie’nin gerçek eşinin intiharına şahitlik etmesini istemektedir ve sonuç olarak amacına ulaşmıştır. Gerçek Madeleine “intihar etmiştir” ve Scottie erkekliğini performe ettiği iktidar alanını yeniden kaybetmiştir ve tekrar ve daha yoğun olmak üzere bunalıma girer. Psikolojik tedavi gördüğü sırada Midge karakteri tekrar Scottie’nin yanındadır.

Daha sonradan, “acınası” bir şekilde zihnindeki anıları tekrar canlandırmak için Madeleine olduğunu düşündüğü kişiyle zaman geçirdiği mekanlarda zaman geçirir ve sürekli gördüğü kadınları ona benzetirken Gavin’in tutmuş olduğu Madeleine’e benzeyen fakat aslında Judy ismini taşıyan karakter ile karşılaşırız. Judy, Madeleine’e çok benzese de yaşam tarzı ondan farklıdır. Öncelikle onun kadar hassas ve yardıma muhtaç değildir. Scottie, fiziksel olarak Madeleine’e oldukça benzediğini fark ettiği Judy’e “kendisinin sorumluluğunu alabileceğini” ve onu istediğini söyler. Biraz da suçluluk duygusuyla Judy, Scottie ile yakınlaşmayı kabul etmiştir fakat Scottie bir türlü tatmin olduğunu hissedememektedir. Madeleine gibi giyinmesini ve saçını onun gibi yapmasını, onda daha fazla benzemesini istemektedir.

Scottie bir kolye olayı üzerine bir anda tüm gizemleri çözmüştür. Judy, Madeleine’yi taklit etmiştir ve Scottie Judy ve Gavin tarafından aldatılmıştır. Gavin’in planı kusursuz gitmiştir zira Gavin Scottie’nin yükseklik korkusu olduğunu ve çan kulesinden atlayan (aslında Gavin tarafından atılan) Madeleine’yi kurtarmayacağını biliyordu. Scottie, Judy’i aslında Gavin tarafından çatıdan atılarak intihar süsü verilen yere götürerek olanları itiraf ettirir. Tüm bunların ağırlığını kaldıramamasıyla birlikte filmin sonunda Judy ve Madeleine aynı yerde ve aynı şekilde ölmüşlerdir.

Filmde masum ve kurban olan Scottie’nin bu durumu, bir kadın figürünün yarattığı problemlerden kaynaklanır gibi gösterilir. Fakat bir yanıyla kurtarılmaya muhtaç ve diğer yanıyla da kontrol edilen kadın(lar); Scottie’nin arzularının canlanması ve aynı zamanda becerilerini yeniden kanıtlaması için bir araçtır. Scottie için Madeleine’nin ilk ölümüne “travma” diyemeyiz çünkü olay örgüsü hala çözülememiş ve “hayalet” unsuru açıklığa kavuşmamıştır. Scotie, şüpheyi elden bırakmış gibi görünmez ve henüz kendisini inşa etmek için bir umudu vardır. Eksiklik henüz tamamlanmamıştı. Midge’in de filmin başında Scottie’in doktorundan öğrendiği üzere vertigo hastalığından kurtulması için daha büyük bir travmayla karşılaşması gerekecekti. Bu da Madeleine’nin değil Judy’nin ölümüyle gerçekleşir. Scottie, artık gizemi “çözümlemişti”.

Olayların merkezinde ya da olay sarmalının her örgüsünde karşımıza çıkan isim Scottie’dir. Madeleine ikinci plandadır ve hatta hiçbir zaman planda olmamıştır. Madeleine, Scottie’nin arzu nesnesi ile özdeşleşmiştir. Midge dahi, Scotie’nin arzusunun kendisine yönelmesi için bağımsız ve güçlü gibi görünen kimliğinden vazgeçerek, çizdiği bir tabloda kendini Madeleine’e benzeyen Carlotta Valdes gibi çizerek bu nesneye dönüştürmeye çalışır. Buradaki odak noktası Midge ya da Madeleine değil, Scottie’nin arzusudur. Midge Scottie’nin arzu nesnesine dönüşme çabasındadır ve Scottie onun için bir aynadır. Kendisine Scottie’nin gözünden bakmaktadır. Midge, Scottie’nin arzusunu yeniden üretmek adına kendi kimliğinden taviz vermiştir. Bu vazgeçişi Judy’de de görürüz. Scottie’nin arzu nesnesi olabilmek ve onun arzusunu yeniden üretebilmek adına, kendinden taviz vererek Madeleine gibi davranmayı kabul etmişlerdir. Buradaki asıl amaç Madeleine’e dönüşmek değil, Scottie’nin arzusunu kendilerine yöneltebilmektir. Arz Scotie’nin bizatihi arzusu, talep ise Madeleine ile özdeşleşmektir. Fakat arzu bir türlü yön değiştirmez gibi görünür. Çünkü arzuya neden olan gizli nesne ile onu tatmin edecek olan görünen nesne her zaman aynı olmayabilir. Scottie’nin arzuladığı Madeleine midir yoksa “Valdes” midir? Midge’de ya da Judy’ kimliklerini yok etme pahasına, mümkün olmayan bir arzu nesnesine (objet petit a) dönüşmeyi denemektedirler. Bu, tam anlamıyla bir “fantezi”dir. Burada objet petit a ise Carlotta Valdes’tir. Scottie hikâyenin peşinde olduğu sıralarda, bu ölü kadın hakkında bilgi alır. Scottie tarafından ilk başlarda Madeleine ile de bir soy bağı olan bu kadının ruhunun, şimdi Madeleine’ye hükmettiği, onu kontrol ettiği ve belki de onun bedenine girdiği düşündürülür. Scottie ve Madeleine (Judy) bir gün doğada gezerken, oradaki tarihi birtakım göndermelerle buralarda önceden bulunduğunu ve buralarda öldüğünü dile getirir. Scottie (ve seyirci) bir yandan bu durumun imkansızlığının farkındayken yine de şüpheden vazgeçemez. Artık burada bir dedektif bilincinden bahsetmemiz zordur. Scottie’nin arzusunun oluşması ve şekillenmesi söz konusudur.

Hakikat, olanın olduğu gibi olmasıdır. Kurgul, bir maksada göre dizayn edilmiş kapalı bir sistemdir. Taklit ise kurgul olanın yeniden üretilmesidir. Kişinin bu üçüyle de belli bir ilişkisi vardır. Bu ilişki hakikat, kurgul ve taklit olanla nasıl bir bağ kurduğu ve bu bağa ilişkin etik olanın devreye girmesi ile söz konusu olur. Kadının kurgul olanı icra ederken kendi hakikatliliğiyle adama âşık olması kurgul olanın sona ermesinden sonraki hakikatliliğinde de devam etmektedir. Fakat şimdi adam (Scottie) onu, onun (kendi) kurgulluğuyla yüzleşmeye zorlamaktadır. Kurgulluğun örttüğü esas öldürülme (Gavin’in, Scottie’nin göremediği, fakat kurgul kadının gözleri önünde) (kendi) karısını öldürmesi, bir intiharla (kurgul kadının intiharı ile) örtülmüş olmaktadır. Bir intihar olan kurgul olanla kurtulan şey, nihayetinde kurtulan kurgul bir bendir fakat bu ben beraberinde kurtulan benin sürükleyiciliğiyle gerçek-hakiki intiharı getirmektedir. Burada halen belli sorunlar bulunmaktadır. Sorunlardan en önemlisi gerçek olan portrenin -çünkü portre bir müzededir- kurgul olan kadınla ilişkisinin aslında içten içe kurgul olmaktan çıkıp gerçek bir ilişkiye dönüşmeye hazırlık olma özelliği de taşımasıdır. Gerçek kadın, bütün bu kurgul olan içindeyken, kendi kimliksizliğine ilişkin belirsizliğini her ne kadar kurgul olanın sona ermesinden sonra resmi ehliyetiyle örtmeye çalışıyorsa da, kurgul durumdan beri sakladığı eşyalar görünüşün bir örneği olan tabloyla kurduğu özdeşleşimin ve nihayetinde Scottie ile kurduğu aşk ilişkisinin başına bela olmasını önleyemeyecektir.

Scottie için, nihayetinde yükseklik korkusunun ortadan kalkması kadının ölümüyle gerçekleşecektir ve öyle görünüyor ki onu kurtarmaya çalışan polisin ölümünün onu sürüklediği travma şimdi bilerek intihar eden ya da belki de Scottie tarafından aşağı atılan kadın tarafından giderilmiş olmaktadır.

Fakat bütün bunlara karşın hakikat olarak adamın öldürdüğü kadın ile onun yerine geçen sahte kadının ayırımı Scottie için asla mümkün olmayacaktır. Çünkü hakikatte ilk defa çan kulesinden atılan kadın, zaten daha önce çan kulesinde kocası tarafından aşağı atılmaya hazır biçimde bağlı halde tutuluyordu. Bizim gerçek kadın olarak değerlendirdiğimiz, bütün bu rollerin ve taklitlerin kaynağı, bu kadındır. Hakikat olarak gerçek kadın ancak çan kulesinden atılmakla ve düşüp ölmekle görünür olmaktadır. Kalan her şey, Gavin tarafından tasarlanmış bir mizansen olarak görünmektedir.

Gerçek kadın, adamın öldürdüğü ideanın (adamın gerçek karısının) yerini almakla kendi gerçekliğini kurgul olanla değiştirmiş olmakta ve böylelikle gerçek adamla ilişkisi mümkün olmaktadır. Hakikat (idea) kadını ilk öldüren adam, onun kocasıdır, Scottie olarak gerçek adamla olan kurgul ilişkisinde kadın şimdi ikilemde kalmış görünmektedir. Her ne kadar ilişkinin başlamasının imkânı kadının kurgul kadın olmasındaysa da, kendi gerçekliği, gerçek adamla başlayan bu ilişkiyi şimdi iki gerçek kişi olarak sürdürmeye de yönelecektir. Fakat bu arada gerçek kadının daha önceden öldürülmüş olduğu ve çan kulesindeki ölümün gerçek kadının ölümünün sosyal ve toplumsal gerçekleşmesi olarak sunulur. Bu sunumda yerine geçen gerçek kadın artık kurgul kimliği ile yaşamak zorunda kalacak ve kurgul kimliğiyle başladığı ilişkiyi gerçek kadın olarak sürdürmek isteğiyle erkeğe tabi olmasıyla, ilk gerçek kadının akıbetine uğrayarak ölecektir.

Belki de gerçekten Scottie Madeleine’nin vucuduyla mastürbasyon yapmak istemektedir. Fakat mastürbasyon nedir? Kendiyle kurulan en temel ve işdeş fiildir. Elinden eyleyenden eyleyene yönelik ortak merkezli bir eylemdir. Nihayetinde elinin ve duyarlı kısımların aynı vücut olması şimdi bir beyin üzerinden kendi kendini tatmine dönüşmektedir. Bu her seferinde yeniden gerçekleşen bir kendi oluş ve kendi içine dönüş eylemidir. Belli bir biçimde her şeye karşı durabilmenin son savunma hattıdır. Tüm bunların çatıdan onu kurtarmak için eğildiğinde aşağı düşen polisle bağı nedir? O sırf kendisini temize çekmek için kadının kuleden kendisini atmasına hem sebep oldu hem de göz yumdu. Kaldı ki kurgul kadının ölenin yerine geçmesine de üstesinden gelemeyeceği bir arazla sebep de olmuştu.
Nihayetinde kadın ilk cinayetten sonra çanın arkasına saklanmıştı ve sanki hep orada kaldı. Nihayetinde kurgul olanın taklidi olan kadın ilk ölen kadının sonunu paylaşarak bütün örneklerin ortadan kalkmasıyla sonu gerçekleştirmiş olur. İlk kadın (öldürülen, çan kulesinden aşağı atılan kadın) öldü, kadının kurgul hali öldü, gerçek kadın öldü.